Հայկական լեռնաշխարհն առանձնանում է իր անթիվ հնագույն քարանձավային բնակարաններով։ Հայաստանի Արենի քարանձավային համալիրում են հայտնաբերվել ֆենոմենալ գտածոներ, ինչպիսիք են աշխարհում ամենահին կաշվե կոշիկի (5 500 տարեկան), հնագույն գինեգործական ձեռնարկությունը (6 100 տարեկան), մ.թ.ա 3900 թ. թվագրվող ծղոտի կիսաշրջազգեստը և նույնիսկ լավ պահպանված մարդկային ուղեղ։

Հայաստանում կան գրեթե բոլոր տեսակի քարանձավներից, կան ձեռագործ քարանձավներ և նույնիսկ հիդրոթերմալ ծագման քարանձավներ, որոնք շատ հազվադեպ են աշխարհում։ Նման քարանձավները առաջանում են, երբ երկրի ներքին միջուկից լավան խառնվում է տաք աղբյուրների հետ, ստեղծելով քարանձավներ:

Հայերը քարանձավներն օգտագործել են որպես ամրոց, պաշտամունքի վայրեր, որպես կացարան, որպես պահեստարան և որպես կենդանիների գոմ։ Շնորհիվ նվազագույն օդի հոսքի, այդ քարանձավները տաք էին ձմռանը և սառը ամռանը:

Քսենոֆոնտը Հայաստանում իր ճանապարհորդության ժամանակ հայկական գյուղը նկարագրում է հետևյալ կերպ.

«Նրանց տները գետնի տակ էին, մուտքը ՝ ինչպես ջրհորի բերան, բայց ընդարձակ ներքևում. նրանց մեջ արոտավայրեր էին փորվել, բայց մարդիկ իջնում էին աստիճաններով։ Տներում եղել են այծեր, ոչխարներ, կովեր և թռչուններ ՝ իրենց ձագերով, ամբողջ անասունները սնվում են պատերի մեջ պահվող կերերով։ Եղել են նաև ցորեն, գարի, լոբազգիներ և գարու գինի ՝ մեծ ամանների մեջ»:

Քարանձավներում ապրելը սովորական երևույթ էր ողջ հայոց պատմության ընթացքում։ Նման քարանձավները Հայաստանում որպես կացարաններ են օգտագործվել մինչև 1960-ականները։ Այսօր Սյունիքի մարզի Տեղ և Խնձորեսկ գյուղերում քարանձավները մինչ օրս օգտագործվում են որպես նկուղներ և գոմեր։

Հայկական լեռնաշխարհում հայտնաբերված որոշ քարանձավային կացարաններ աչքի են ընկնում քարե դռներով։ Եթե կար մի թաքնված թունել, միշտ վերջում եղել է քարե դուռը:

Նման քարե դռներով քարանձավները հաճախ հանդիպվում են Արագածոտնի մարզում։ Բայց այս տարածաշրջանում չկան ժայռային եկեղեցիներ, իսկ եկեղեցիները, որոնք կառուցվել են 5-16-րդ դարերում, քարե դռներ չունեն։ Այսպիսով, ենթադրվում է, որ քարե դռներով քարանձավները կապված են նախաքրիստոնեական մշակույթի հետ։