Ինչ կապ ունեն ՀԱՅԵՐԸ Բաքվի նավթային արդյունաբերության զարգացման մեջ

1813-1825թվականներին նավթի և աղի արդյունահանման տարեկան եկամուտը 130 հազար ռուբլի էր կազմում (նավթի 77%, աղի 23%): Նշենք, որ այն ժամանակ նավթը ոչ մի արդյունաբերական նշանակություն չուներ, այն օգտագործվում էր լուսավորման, մաշկի քսման, անիվների և անասունների բուժման համար:

1825թ. կառավարությունը սկսեց ինքնուրույն տնօրինել նավթային արհեստները, բայց ձախողվեց, իսկ եկամուտները նվազեցին մինչև 76 հազար ռուբլի։ Հաջորդ տարի պետությունը հրաժարվեց իր մենաշնորհից և նավթային հողերը վարձակալության տվեց ադրբեջանցիներին։

1826-1832 թթ. տեղացիների ստացած եկամուտն այնքան չնչին էր, որ կառավարությունը կրկին ինքնարժեքով զբաղվեց նավթարդյունահանմամբ, բայց կրկին անհաջող. տարեկան եկամուտը նավթային հորերից և աղի պատճեններից կազմում էր միջինը 100 հազար ռուբլի, և դա ստիպեց պետությանը 1850թ.-ից ամբողջությամբ հրաժարվել արդյունահանումից և անցնել անընդմեջ համակարգի։

1850-1854 թթ. խոշորագույն կապալառու են դարձել Թիֆլիսի առևտրականներ Կուկուջանյանը, Բաբանասյանը և գեներալ Տեր-Ղուկասյանը՝ վճարելով տարեկան 110 հազար ռուբլի վարձավճար, 1854-1863 թվականներին խոշորագույն կապալառուն եղել է Տեր-Ղուկասյանը՝ 117 հազար ռուբլով, 1863-1867 թվականներին Միրզոյանը՝ 162 հազար, իսկ 1867-1873 թվականներին՝ նույն Միրզոյանը, բայց արդեն 136 հազար ռուբլով։

Հայ կապիտալիստների այս քայլն արժանի է հատուկ ուշադրության։ Բանն այն է, որ, ըստ պաշտոնական տվյալների, 1846թ.-ին Անդրկովկասի ողջ առևտուրը Ռուսաստանի հետ գտնվում էր ՀԱՅԵՐԻ ձեռքում, և նրա շրջանառությունը կազմում էր 5.534.600 ռուբլի։

Այսպես կոչված, հում նավթն ուներ կիրառման շատ նեղ ոլորտ. այդ նավթն անհրաժեշտ էր վերամշակել, և այդ կարգի առաջին փորձը կատարեց ռուսական առևտրային կապիտալի ներկայացուցիչ, գործարար Կոկորևը, որը 1857թ. Սուրախանում հիմնել էր թորած գործարանը, իսկ 1863թ. ստացավ կերոսին։

Նրա օրինակին անմիջապես հետևեցին ՀԱՅԵՐԸ: 1862 թվականին կերոսինի գործարան հիմնադրեց Ա.Վերմիշյանը, 1863-ին՝ Մելիքյանը, 1865-ին՝ Թաթոսյանը, 1869-ին՝ Տեր-Հակոբյանը, Շահումյանը, 1870-ին՝ Քալանթարյանը, 1871-ի՝ Դիլդարյանը, Տարայանը: Դրանով էլ հիմնվեց նավթային արդյունաբերությունը բառիս բուն իմաստով։

Այդպիսով ՀԱՅԵՐԻ միջոցով սկսեց զարգանալ Բաքվի նավթարդյունաբերությունը, որն էլ հիմնական դրդապատճառը դարձավ հետագայում ՀԱՅԵՐԻ ջարդերի իրականացման համար, քանի որ հիմնական և ազդեցիկ համայնքը հայերն էին, իսկ կովկասյան թաթարները՝ այժմյան ադրբեջանցիները, չէին կարող հարմարվել այդ փաստի հետ: