Վանաձորը Հայաստանի մեծությամբ երրորդ քաղաքն է Երևանից և Գյումրիից հետո։ Այն Լոռու մարզի վարչական կենտրոնն է։

Քաղաքի թուրքական անվանումը Ղարաքիլիսա է՝ «սեւ եկեղեցի»: Առաջին անգամ հիշատակվում է քահանա Սահակի ձեռագիր Աստվածաշնչի էջերից մեկում արված գրառման մեջ։ Այս գրառումը մեզ պատմում է աղետի՝ հավանաբար 1713 թվականի օգոստոսի 18-ին այդ շրջանում տեղի ունեցած երկրաշարժի մասին։ 1825 թվականին տեղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին փլուզվել է ավելի ուժեղ երկրաշարժի հետևանքով։

Ղարաքիլիսա քաղաքից ոչ հեռու՝ Փամբակ լեռնաշղթայի հյուսիսային լանջին, տեղակայված էին Վանաձոր և Պապանի բնակավայրերը։ Այդ բնակավայրերը դատարկվել են 1750 թվականին, երբ վերջին բնակիչները տեղափոխվել են Ղարաքիլիսա։

Թագավորանիստը Վանաձորի ամենահին բնակատեղն է։ Այն բնակեցված է եղել դեռևս երկաթե դարից: Այդ տարածքում առաջին գերեզմանոցները հայտնաբերվել են 1893 թվականին։

Բրոնզե դարում Թագավորանիստն արդեն մեծ քաղաք էր՝ պաշտպանված լավ ամրացված պարիսպներով։ Ավելի կարևոր է, որ այն հասավ իր ծաղկման գագաթնակետին: Ամրոցը գտնվում էր Փամբակ և Տանձուտ գետերի միացման բլրի վրա:

Տեղացիները մինչև հիմա այդ բնակավայրը անվանում են «Թագավորանիստ» և նրա անունը կապում են Հայոց արքա Տիգրան Մեծի, Աշոտ 2-րդ Երկաթի, իսկ ավելի հաճախ՝ Աշոտ 3-րդ Ողորմածի հետ։

Ըստ լեգենդներից մեկի, երբ Աշոտ Գ-ի կինը՝ Խոսրովանուշ թագուհին, Սանահինի և Հաղպատի վանքեր էր կառուցում հանուն իր որդիների երկարակեցության, նա և նրա ամուսինը հաճախ կանգ էին առնում ժամանակակից Վանաձորից հյուսիս-արևելք գտնվող բլրի վրա գտնվող ամրոցում։

Թեև Տիգրան Մեծի և Աշոտ Գ-ի այցելությունները վկայող որևէ գրառում մեզ չի հասել, ոմանք մինչ օրս պնդում են, որ Տիգրան Մեծը թաղվել է հենց այնտեղ։

Նոր դարից սկսած՝ այդ շրջանում մեկ այլ տարածք է բնակեցվել։ Այս մասին են վկայում 19-րդ դարում հայտնաբերված գերեզմաններն ու հնագիտական պեղումները։

Այստեղ հայտնաբերվել են նեոլիթյան դարաշրջանի բացառիկ գտածոներ և վաղ բրոնզներ, որոնց նմուշները պահվում են Վանաձորի Լոռի-Փամբակ հնագիտական թանգարանում։ Ցավոք, նմուշների մի մասը դուրս է բերվել Հայաստանից։

1930-1980 թվականներին Վանաձորում շինարարական աշխատանքների ժամանակ ավերվել է բացառիկ արժեքի հուշարձանների մեծ մասը։ Նրանց տեղում կառուցվել են նոր տներ և այլ շինություններ։

Ժամանակակից Վանաձորի տարածքում բազմաթիվ գերեզմանոցներ են պեղվել, ինչի արդյունքում հնագետները հանգել են այն եզրակացության, որ Փամբակ գետի հովիտը բնակեցվել է հնագույն ժամանակներից և եղել է նոր քաղաքակրթությունների Կենտրոն: