Ներկայացնում ենք Ավետիք Իսահակյանի հուշերից մի դրվագ՝ Ղևոնդ Ալիշանի հետ Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզու մասին խոսակցությունից:

«Հայերի վիճակը Ռուսաստանում համեմատաբար ավելի լավ է։ Այստեղ կոտորած կամ թալան չկա, բայց այն պատճառով, որ նրանք չունեն ազգային դպրոցներ կամ հայեցի դաստիարակություն, նրանց լեզուն ու մշակույթը վատ վիճակում են։

Մոտ երկու տարի առաջ վանք այցելեց ռուսական եկեղեցու Սինոդի (բարձրագույն հոգևոր անձանց ժողով մի շարք ուղղափառ և բողոքական եկեղեցիներում) ղեկավարը: Մեր բոլոր եղբայրները պատվում էին նրան և ուղեկցում ամենուր: Նա շրջեց մեր գեղեցիկ տաճարով, այցելեց հարուստ գրադարանը, Մատենադարանը, տպարանը, թանգարանը…

Վերջապես, հյուրասենյակում մի բաժակ սուրճ խմելիս, ռուս ազնվական շնորհակալություն հայտնեց մեզ հյուրընկալության համար և ասաց.

«Ես հիանում եմ ձեր աշխատանքով, ձեր սիրով և ձեր համբերությամբ, որը դուք ցուցաբերում եք ձեր ժողովրդի հանդեպ։ Բայց, ցավոք, ապարդյուն, անգնահատելի և թույլ ջանքեր են: Ու՞մ համար է այս անձնազոհությունը: Մի փոքրիկ ազգի, որ ցրված է ամբողջ աշխարհում և դատապարտված է ոչնչացման: Դուք՝ հայերդ, մշտապես ենթարկվում եք կոտորածների Թուրքիայի կողմից։ Եվ Ռուսաստանում նույնպես, դուք դատապարտված եք ձուլման (ասիմիլյացիայի), ինչպես մնացած, ոչ ռուս ժողովուրդները»:

Այս խոսքերը սարսափելի տպավորություն թողեցին եղբայրության վրա, բայց Իգնատի Կյուրեղյանը հանգիստ պատասխանեց.

«Հայ ժողովուրդը շատ ավելի սարսափելի ժամանակներ է ապրել, բռնության ենթարկվել, կոտորածների արդյունքում կրճատվել, բայց նրա ոգին մնացել է ուժեղ ու անսասան։ Մենք ապավինում ենք Աստծուն, մեր ժողովրդի տոկունությանը և պատմության անըմբռնելի ուղիներին»:

Այնուհետև վանականները միահամուռ լքեցին տարածքը՝ ի նշան բողոքի՝ թողնելով բարձրաստիճան պաշտոնյային և նրա քարտուղարին միայնակ վերադառնալ նավամատույց»։

Այսպես Ալիշանն ավարտեց իր պատմությունը։ Կարճ լռությունից հետո, ծանր հառաչելով՝ նա մեկնեց իր ձեռքը դեպի ինձ և ասաց.

«Բարև փոխանցեք Ձեր հավատարիմ պետերբուրգյան ընկերներին։ Ես երախտապարտ եմ նրանց այն հարգանքի համար, որ նրանք ցուցաբերում են իմ նկատմամբ։ Եղեք զգոն, սիրեք հայոց լեզուն, Հայաստանը և միմյանց»:

Իսկ Հայկական հարցի հետ կապված Ալիշանն ասել է հետևյալը.

— Իհարկե, հայ ժողովուրդը լավ գիտեր, որ իր սեփական ուժերով չպիտի կարողանար թոթափել թուրքական լուծը, ինչպես առանց Եվրոպայի օգնության չպիտի կարողանային ազատվել ո՜չ Հունաստանը և ո՜չ Բուլղարիան:

Հայ ժողովուրդն էլ, նրանց հետևելով, հույսը դրել էր քրիստոնյա Եվրոպայի օգնության վրա, մեծ, քաղաքակիրթ պետությունների մարդասիրության վրա: Այստեղից էլ հայ ժողովրդի մեծագույն և բազմաղետ սխալը:
Կոտորածների ժամանակ Թերզյան հայ կարդինալը գնում է Հռոմ, ընկնում է սրբազան պապի ոտները, աղերսում է, որ պապը դիմում անե քրիստոնյա մեծ պետություններին` Անգլիային, Ռուսիային, Ֆրանսիային, Գերմանիային, որ ջարդարար թուքի ձեռքը բռնեն: Սրբազան պապն ասում է. — «Այդ քրիստոնյա մեծ պետություններն են հայերին կոտորողները, ես որին դիմեմ»: